فلسفه تحریم ربا
چرا خداوند بزرگ ربا خوارى را حرام کرده است؟ چرا اسلام، آن را این قدر تقبیح نموده است؟ و چرا این همه آیات و روایات در نکوهش آن وارد شده است؟ این سؤالى است که همه مىخواهند پاسخ آن را بدانند.
قبل از ورود به این بحث و پاسخ به این سئوال، لازم است به عنوان مقدّمه، بحث کوتاهى در مورد علل و مصالح احکام داشته باشیم .
آیا بحث از علل احکام براى ما جایز است ؟
بعضى مىگویند: هنگامى که دستورى از سوى خداوند حکیم صادر شد، باید آن را بى چون و چرا اجرا کرد، و ما را نرسد که درباره علل آن گفتگو بکنیم، بعلاوه مصالح احکام غالباً امور اسرارآمیزى است که بر ما پوشیده است .
ولى ما معتقدیم: اگر چه دسترسى به علل قسمتى از احکام شرع براى ما مشکل است، ولى در بسیارى از موارد مىتوانیم به مصالح و مفاسد احکام شرع دست یابیم و تلاش براى وصول به این مقصد، براى ما به دو دلیل مجاز است:
1- نخست این که در قرآن مجید و روایات اسلامى کراراً در مورد آن بحث شده و به اصطلاح به ما چراغ سبز داده شده است که از فلسفه احکام سخن بگوییم.
قرآن در مورد فلسفه نماز، زکاة، حج 32 و... بحث کرده است و در احادیث معصومین (علیهم السلام) به صورت گستردهتر این موضوع مطرح شده است؛ تا جایى که بعضى از علماى بزرگ شیعه در این زمینه کتاب یا کتابهاى مستقلّى تألیف کردهاند. 33
نتیجه این که طرح این مباحث در کتاب و سنّت به طور گسترده دلیل بر جواز گفتگو از آن است و اگر جایز نبود نباید در قرآن مجید و کلمات معصومین (علیهم السلام) مطرح مىشد .
2- همانظور که قول و فعل معصومین (علیهم السلام) براى ما حجّت است، تقریر آن بزرگان نیز براى ما حجت است و در تاریخ مىخوانیم که بسیارى از اصحاب پیامبر اکرم (ص) یا ائمه اطهار (علیهم السلام) از این پیشوایان بزرگ در مورد علل احکام سئوال مىکردند و آنها پاسخهاى روشنى مىدادند و این خود امضاى عملى از جانب معصومین (علیهم السلام) نسبت به این کار است وگرنه باید به نوعى از این کار منع مىفرمودند.
نتیجه این که طبق دو دلیل بالا، ما اجمالاً مىتوانیم درباره مصالح و مفاسد احکام بحث نماییم و از آن آگاه شویم و این کار قطعاً مجاز است، ولى چنان نیست که اگر فلسفه حکمى را درک نکنیم بتوانیم آن را ترک کنیم .
فایده بحث از فلسفه احکام
پذیرفتیم که بحث درباره فلسفه احکام براى ما مجاز است ولى ما که مىدانیم خداوند حکیم است و هیچ یک از کارهاى او بى حساب نیست و حتماً دستورات و قوانین او طبق مصالح ومفاسدى است، بنابراین چه لزومى دارد که به فلسفه تک تک احکام پى ببریم آیا همین مقدار آگاهى اجمالى - که هیچ حکمى بى حکمت نیست - کافى نیست؟
جواب این سؤال این است که «علم تفصیلى» به فلسفه و علل احکام فایدهاى دارد که در علم اجمالى - که در بالا به آن اشاره شد - حاصل نمىشود.
زیرا هنگامى که انسان به مصالح یک تکلیف واجب پى ببرد یا ازمفسده یک تکلیف حرامآگاه شود به یقین انگیزه قویترى براى انجام آن تکلیف و ترک این حرام پیدا مىکند، همانطور که اگر شخص بیمارى به خواص داروهایى که براى او تجویز شده به طور تفصیل مطلّع شود و از ضرر و زیانهاى چیزهایى که براى اوممنوع شده است آگاه گردد، انگیزه قویترى براى مصرف کردن این داروهاى تلخ و خوددارى از خوردن غذاهاى ممنوع خوشمزه، پیدا مىکند و به یقین یکى از علل طرح این مباحث در کلمات پیامبر (ص) و ائمه معصومین - سلام الله علیهم اجمعین - همین مسئله است .
نتیجه این که: اوّلاً ما حق داریم از فلسفه احکام بحث کنیم و ثانیاً این بحث، صرفاً یک بحث علمى نیست و فایده عینى و عملى براى عموم مکلّفین دارد. با این بحث کوتاه درباره فلسفه احکام به بحث «علل تحریم ربا» باز مىگردیم.
آنچه از آیات قرآن و روایات معصومین (علیهم السلام) و تحلیل عقلى در مورد فلسفه تحریم ربا استفاده مىشود، این است که تحریم این کار زشت و قبیح حداقل پنج نکته مهم و دلیل عمده دارد .
نکته اول: ربا «اکل مال به باطل» است .
توضیح این که مطابق آنچه از قرآن مجید و احادیث استفاده مىشود، ربا اکل مال به باطل است و بدون شک «اکل مال به باطل» حرام است، بدین جهت ربا نیز حرام است .
معنى آکل مال به باطل این است که انسان بدون دلیل منطقى و عقلى، درآمدى داشته باشد و به عبارت دیگر اکل به باطل، در آمد بى جهت و بادآورده است .
«قمار» اکل مال به باطل است، چون در آمدى است بدون دلیل منطقى و شرعى، «شراب فروشى» و درآمد حاصل از آن اکل مال به باطل است چون نه خدمتى به فرد است نه جامعه، بلکه کارى است که به فساد و ننگ و خرابى فرد و جامعه منجر مىگردد.
این یک اصل کلّى در تمام ابواب معاملات اسلامى است .
از آیهاى که در مذمّت یهود در سوره نساء آمده است، استفاده مىشود که رباخوارى همانند اکل مال به باطل است ،چون خداوند در این آیه شریفه، ربا خوراى را در ردیف اکل مال به باطل قرار داده، مىفرماید: «فبظلم من الذین هادوا حرمنا علیهم طیبات احلت لهم و بصدهم عن سبیل الله کثیراً و اخذهم الربا وقد نهوا عنه و اکلهم اموال الناس بالباطل و اعتدنا للکافرین منهم عذاباً الیماً؛ بخاطر ظلمى که از یهود صادر شد، و (نیز) بخاطر جلوگیرى بسیار آنها از راه خدا، بخشى از چیزهاى پاکیزه را که بر آنها حلال بود، حرام کردیم. و (همچنین) بخاطر ربا گرفتن، در حالى که از آن نهى شده بودند؛و خوردن اموال مردم به باطل؛ و براى کافران آنها، عذاب دردناکى آماده کردهایم»34.
بنابراین ربا، نوعى اکل مال به باطل و درآمدى است بدون دلیل عقلى و منطقى و بى جهت و در ردیف ثروتهاى بادآورده .
سؤال: به نظر مىرسد که بعضى از کارهاى مشروع در اسلام، مثل مضاربه نیز درآمدى بدون دلیل است، چون سرمایه گذار هیچ زحمتى نمىکشد و فقط با استفاده ازسرمایه خود سود مىبرد، همانند رباخواران که زحمتى متحمل نمىشوند و پیوسته سود مىبرند.
جواب: پاسخ این سؤال با توجّه به یک نکته روشن مىشود و آن این که سرمایهاى که در مضاربه مورد استفاده واقع مىشود اگر مشروع باشد و در راه مشروع نیز بکار گرفته شود و طبق قرار داد مضاربه، معامله و تجارت انجام گیرد، فرق روشنى با ربا دارد، چون اولاً مضاربه کارى معقول و منطقى است که در طریق خدمت جامعه قرار مىگیرد،در حالى که رباخوار هیچ گونه خدمتى نمىکند و ثانیاً در مضاربه، احتمال سود وزیان هر دو هست؛ یعنى سرمایهگذار و کارگزار (عامل) هر دو در سود وزیان سهیم هستند.
در حالى که در ربا احتمال زیان منتفى است و تمام زیانها متوجّه وام گیرنده است. بنابراین مقایسه این دو با هم صحیح نیست و مضاربه و امثال آن همچون سرمایهگذارى در کارهاى تولیدى وصنعتى و زراعى، هرگز اکل مال به باطل نیست.
دومین دلیل بر این که رباخوارى اکل مال به باطل است، روایتى است که محمد بن سنان 35 از امام هشتم حضرت على بن موسى الرضا - علیه آلاف التحیة و الثناء - نقل کرده است: قال الرضا (ع): «و علة تحریم الربا لما نهى الله عزوجل عنه، و لما فیه من فساد الاموال، لان الانسان اذا اشترى الدرهم بالدرهمین کان ثمن الدرهم درهما، و ثمن الاخر باطلا فبیع الربا و شراؤه و کس على کل حال على المشترى و على البایع فحرم الله عزوجل على العباد افلربا لعلة فساد الاموال کما حظر على السفیه ان یدفع الیه ماله لما یتخوف علیه من فساده حتى یونس منه رشد، فلهذه العلة حرم الله عزوجل الربا...؛ حضرت رضا (ع) در این روایت براى حرمت ربا دو دلیل ذکر فرموده است: نخست سخن خداوند متعال در قرآن مجید که از ربا خوارى نهى کرده است، دیگر این که ربا خوارى اکل مال به باطل است، سپس امام (ع) مثال مىزند که اگر کسى یک درهم را به دو درهم بفروشد. 36در این معامله یک درهم در مقابل یک درهم قرار مىگیرد اما درهم دومى که فروشنده از خریدار مىگیرد باطل است و دلیل عقلى و منطقى ندارد به همین جهت اکل مال به باطل است از این رو ربا خوارى حرام شده است سپس چنین معاملهاى را که باعث فساد اموال مىشود به معامله انسان سفیه تشبیه مىکند؛ یعنى معامله ربوى شبیه معامله سفهى است و معامله سفهى باطل است».37
نتیجه این که طبق آیه شریفه و این روایت، ربا خوارى نوعى اکل مال به باطل است و به همین جهت تحریم شده است .
* * *
نکته دوّم: ربا باز دارنده مردم از تلاشهاى اقتصادى سازنده است .
ربا سبب مىشود که مردم از تجارتها و معاملههاى مفید و سودمند، اما پر زحمت و حلال، روى گردان شده، جذب این معامله فاسد و پر درآمد و کم زحمت و حرام بشوند و در این زمینه روایات متعددى داریم .
عن هشام بن الحکم انه سال ابا عبدالله (ع) عن علة تحریم الربا فقال: انه لو کان الربا حلالا لترک الناس التجاراتو ما یحتاجون الیه فحرم الله الربا لتنفر الناس من الحرام الى الحلال و الى التجارات من البیع و الشراء فیبقى ذلک بینهم فى القرض 38.
«هشام بن حکم - که یکى از اصحاب معروف امام صادق (ع) است - از آنحضرت پرسید: چرا ربا حرام شده است؟ حضرت فرمودند: اگر رباخوارى حلال بود مردم کارهاى مفید تجارى و هر آنچه را که به آن احتیاج داشتند 39 ترک مىکردند؛ به همین جهت خداوند ربا را حرام کرد تا مردم از آن متنفر شوند و به سوى کارهاى حلال و تلاشهاى اقتصادى مفید بروند ووام فقط به صورت قرض الحسنه باقى بماند». و به عبارت دیگر ربا خواران همیشه سربار جامعه انسانى و افراد مفتخوارى هستند و پیوسته خون دیگران را مىمکند مانند حیوانى که خود تولید خون نمىکند و از بدن حیوانات دیگر خون مىمکد و این کار رباخوار مشمول روایت مشهور حضرت رسول اکرم (ص) است که فرمودند: ملعون من القى کله على الناس 40 «کسى که بار خود را بر دوش جامعه بیفکند و سربار مردم باشد مورد لعن و نفرین است» بانکهاى ربوى دنیاى امروز نیز، تبدیل به کانون درآمدکاذب شده وروز به روز سرمایه دارتر و در مقابل، مردم فقیرتر و مستصعفتر مىشوند.
نکته سوم: ربا مصداق بارز ظلم است .
در آیه 279 سوره بقره، ذیل بحث ربا، خواندیم «... لا تظلمون و لا تظلمون»نه ظلم کنید و نه زیر بار ظلم بروید؛ یعنى اگر ربا بگیرید ظلم کردهاید پس با ربا گرفتن ظلم نکنید و اگر سرمایه اصلى شما را به شما باز نگردانند به شما ظلم شده است، به همین جهت باید سرمایه اولیه به شما برگردد تا مورد ظلم قرار نگیرید.
بنابراین آیه فوق، ربا را مصداق ظلم مىداند و قبح ظلم نیازى به بیان ندارد و به اصطلاح فقها و اصولیّون از مستقلات عقلیّه است .
در روایت محمد بن سنان نیز خواندیم که امام على بن موسى الرضا (ع) مىفرمایند: «.. و لما فى ذلک من الفساد و الظلم...»41 و به خاطر این که ربا منشأ فساد و ظلم است ربا حرام شده است .
چرا ربا نوعى ظلم است ؟
تمام افرادى که در جامعه فعالیّت اقتصادى دارند هم سود دارند و هم زیان، کارخانهها، مزارع، تجارتها، صنعتها، دامداریها، کارهاى خدماتى و... مشمول این قانون هستند و تنها ربا خواران از این قانون مستثنى هستند و فقط سود مىبرند و زیان نمىبینند. بنابراین در جامعهاى که همه سود و زیان دارند رباخواران سود خالص مىبرند بى آن که کار مفیدى انجام دهند و این ظلم است و مفتخوارى وکار بى زحمت، به همین جهت گاه از ربا خوارى به «گنج بى رنج» یا سود باد آورده تعبیرکردهاند و به همین دلیل ربا خوارى یکى از عوامل نظام طبقاتى است، چرا که عدّه قلیلى به خاطر ربا خوارى گسترده، همه چیز دارند و تعداد کثیرى، فاقد همه چیز هستند و عجیب این که این فاصله طبقاتى، طبق نظریه آگاهان و خبرگان در دنیاى امروز، در حال افزایش است و هر چه زمان به پیش مىرود فاصله بین ثروتمندان و فقراء بیشتر مىشود، تا آنجا که بعضى از کشورها هر چه درآمد دراند باید به عنوان سود وامهایى که گرفتهاند بپردازند، و خطرات این امر بر کسى پوشیده نیست .
و روشن است که چنین دنیا و جامعهاى که هر روز فقیرش، فقیرتر و ثروتمندش، ثروتمندتر مىشود، ظالمانه است؛ چندى قبل آمارى دیدم که بسیار تکان دهنده بود؛ این آمار مىگوید: 80 درصد از ثروت دنیا در دست 20 درصد مردم دنیاست و 20 درصد ثروت دنیا در دست 80 درصد مردم دنیاست، یعنى اگر تعداد مردم دنیا را فرضاً 100 نفر در نظر بگیریم و ثروت دنیا را هم 100 تومان بدانیم، 80 تومان آن در دست 20 نفر و 20 تومان آن در دست 80 نفر مىباشد !
و به یقین یکى از علتهاى عمده این فاصله طبقاتى ربا خوارى است و ما باید خداوند متعال را شاکر باشیم که به برکت اسلام و انقلاب اسلامى در حال تحول از این پدیدها خطرناک هستیم، هر چند هنوز به کمال مطلوب نرسیدهایم .
* * *
نکته چهارم: ربا باعث تضعیف عواطف انسانى است .
ربا خوارى باعث بر چیده شدن یا ضعف عواطف انسانى است و این مسئله در چند روایت از معصومین (علیهم السلام) مورد تأکید قرار گرفته است.
1- عن سماعة قال: قلت لابى عبدالله (ع): انى قدر أیت الله تعالى قد ذکر الربا فى غیر آیت وکرره؟ قاللا او تدرى لم ذاک؟ قلت: لا، قال: لئلا یمتنع الناس من اصطناع المعروف. 42
سماعة - که یکى از روایان معروف حدیث و از اصحاب امام صادق (ع) است مىگوید: به حضرت صادق (ع) عرض کردم: چرا خداوند متعال مسئله رابا را در قرآن به طور مکرر مطرح کرده (و تحریم نموده) است؟!
امام فرمود: علت آن را مىدانى؟ عرض کردم: نه، حضرت فرمود: به خاطر این که مردم - در اثر ربا خوارى - از کارهاى خیر و شایسته (مانند قرض الحسنه) باز نمانند.
2- قال الصادق (ع): «انما حرم الله عزوجل الربا لکیلا یمتنع الناس من اصطناع المعروف» 43 فرمود:«علّت حرمت ربا این است که مردم از کارهاى خیر و شایسته باز نمانند». و روایات متعدد دیگرى که نزدیک به همین مضمون است. 44
منظور از «اصطناع معروف» (انجام کار نیک) در اینجا چیست ؟
منظور قرض الحسنه است 45 که یکى از مهمترین کارهاى عاطفى در جامعه بشرى است؛بلکه از صدقه هم برتر و مهمتر است، به همین جهت در روایتى وارد شده است که صدقه 10 حسنه و ثواب دارد و قرض الحسنه 18 ثواب دارد! 46
و شاید دلیلش این باشد که قرض الحسنه دو کار مىکند، نخست این که نیاز نیازمندى را بر طرف مىکند که این مشترک بین صدقه و قرض الحسنه است .
دوم این که آبروى افراد نیازمند آبرومندى که براى حفظ آبروى خویش، حاضر به قبول صدقه نیستند را حفظ میکند، بنابراین هم رفع نیاز مىکند و هم حفظ آبرو.
و امّا خصوص عدد مذکور شاید بدین جهت باشد که هر کار خیرى (به مضمون من جاء بالحسنة فله عشر امثالها) 10 حسنه دارد 47و چون قرض دهنده دو کار خیرکرده است (رفع نیاز، حفظ آبرو) بنابراین استحقاق بیست حسنه دارد ولى چون پول وام به او باز مىگردد، دو حسنه از آن کم مىشود، لذا قرض الحسنه 18 حسنه دارد و صدقه 10 حسنه، چون در صدقه یک کار خیر بیشتر انجام نشده است. (دقّت فرمایید).
نتیجه این که چهارمین فلسفه حرمت ربا این است که ربا خوارى عاطفه انسانى را ضعیف یا نابود مىکند .
پاورقىها :
22- شراب نیز همینطور است، در چندین روایت وارد شده است که خداوند در شراب 10 گروه را لعنت کرده است؛ ر.ک. به وسایل الشیعه، جلد 12، ابواب ما یکتسب به، باب 55، حدیث 3 و 4 و 5.
23- وسایل الشیعه، جلد 12، ابواب الربا، باب 1، حدیث 2.
24- وسایل الشیعه، جلد 12، ابواب الربا، باب 1، حدیث 13 و مستدرک الوسایل، جلد 13، ابواب الربا، باب 1، حدیث 1.
25- وسایل الشیعه، جلد 12، ابواب الربا، باب 1، حدیث 17.
26- عن النبى (ص): انه قال: اذا ظهر الزنا و الربا فى قریة اذن فى هلاکها، مستدرک الوسایل ، جلد 13، ابواب الربا، باب 1، حدیث 11، ترجمه: پیامبر اسلام (ص) فرمودند: هرگاه در منطقهاى دو عمل زشت زنا و ربا آشکار شود، خداوند اجازه نابودى آن منطقه را مىدهد.
27- مستدرک الوسایل، جلد 13، ابواب الربا، باب 1، حدیث 10.
28- ر.ک. به وسایل، جلد 12، ابواب الربا، باب 1، و مستدرک الوسایل، جلد 13، ابواب الربا، باب اول.
29- در این زمینه فقهاا بسیار سخن گفتهاند که به دو نمونه آن اشاره مىشود:
الف: صاحب جواهر در کتاب پر ارزش خود - که هیچ فقیهى بى نیاز از آن نیست - مىفرماید:
الفصل السابع فى الربا المحرم کتابا و سنة و اجماعاً من المؤمنین بل المسلمین بل لا یبعد کونه من ضروریا الدین فیدخل مستحله فى سلک الکافرین: «ربا از نظر قرآن، احادیث معصومین (ع) و اجماع شیعیان بلکه تمام مسلمانان حرام است؛ بلکه بعید نیست که از ضروریات دین باشد که منکر آن در زمره کافرین باشد». (جواهر الکلام، جلد 23، صفحه 322).
30- ابن قدامه که از فقهاى معروف اهل سنت است مىگوید: الربا فى الغة هو الزیادة... و هو محرم بالکتاب و السنة و الاجماع... واجمعت الامة على ان الربا محرم: «ربا در لغت به معناى زیاده است... و از نظر قرآن و روایات و اجماع، حرام است». المغنى، جلد 4، صفحه 133.
31- ضرورى به احکامى گفته مىشود که هر تازه مسلمانى که وارد جمعیت مسلمانان مىشود پس از مدت کوتاهى، پى مىبرد که این حکم، یکى از احکام اسلام است ؛ مثل وجوب نماز و حرمت شراب و...
32- وسایل الشیعه، جلد 12، ابواب الربا، باب 2، حدیث 1.
33- بلکه ندیدیم کسى به این دلیل در حرمت ربا استدلال کند.
34- خداوند متعال فلسفه نماز را دورى از فحشاء و منکرات مىداند ؛ و سوره عنکبوت آیه 45 مىخوانیم: و اقم الصلوة ان الصلوة تنهى عن الفحشاء و المنکر. و فلسفه زکاة را طهارت روح و تزکیه نفس بیان مىکند؛ در سوره توبه آیه 103 آمده است: خذ من الموالهم صدقة تظهیر هم و تزکیهم بها. و در مورد فلسفه حج مىفرماید: لیشهدوا منافع لهم و ینذکرو اسم الله فى ایام معلومات ؛ ترجمه: «مردم را به انجام مناسک حج دعوت کن تا) د رآنجا منافع (دنیوى و اخروى) که براى مردم است را شاهد و ناظر باشند و در ایام مشخصى یاد خدا کنند.
35- مرحوم شیخ صدوق - رحمة الله علیه - علل احکام را در کتاب پر ارزش خود به نام «علل الشرایع» جمع آورى نموده است؛ همانطور که مرحوم شیخ حرّ عاملى - رضوان الله تعالى علیه - در کتاب با ارزش خود «وسایل الشیعه» که هیچ فقیهى از آن بى نیاز نیست، در هر موضوعى که وارد مىشود، در بابهاى اولیه سراغ علل احکام مىرود و روایات وارده در این موضوع را نقل مىکند.
36- سوره نساء، آیه 160 و 161.
37- محمد بن سنان از اصحاب امام على بن موسى الرضا (ع) است و غالباً علل احکام را که حضرت رضا (ع) فرموده است ایشان نقل مىکند ولى در علم رجال محل بحث و اختلاف است، عدّهاى جداً او را توثیق مىکنند و بعضى تضعیف مىنمایند و گروه سومى قائل به توقف شدهاند، ولى نظر به این که ما در اینجا در صدد اثبات حکم شرعى نیستیم، بلکه فلسفه حکم را بیان مىکنیم مشکلى ایجاد نمىشود.
38- لازم به یادآورى است که ربا دو قسم است:
39- وسایل الشیعه، جلد 12، ابواب الربا، باب 1، حدیث 11.
40- وسایل الشیعه، جلد 12، ابواب الربا، باب 1، حدیث 8.
41- جمله «ما یحتاجون الیه» عام است و شامل انواع و اقسام منابع درآمد حلال مثل زراعت، صنعتها، احداث کارخانهجات و... مىشود .
42- وسایل الشیعه، جلد 12، ابواب مقدمات البیع، باب 6، حدیث 10.
43- وسایل الشیعه، جلد 12، ابواب الربا، باب 1، حدیث 11.
44- وسایل الشیعه، جلد 12، ابواب الربا، باب 1، حدیث 3.
45- وسایل الشیعه، جلد 12، ابواب الربا، باب 1، حدیث 4.
46- وسایل الشیعه، جلد 12، ابواب الربا، باب 1، حدیث 9 و 10 و 11.
47- همانطور که در روایت محمد بن سنان حدیث 11، باب 1، من ابواب الربا، جلد 12 وسایل الشیعه، این معنى آمده استکه امام رضا (ع) فرمودند: و ترکهم القرض و القرض صنایع المعروف.
اما فلسفه تحریم ربا رو نگفتین...