حسد و آثار آن در زندگی (از مجموعه نکات ناب)

مقدمه

یکی از بیماریهای اخلاقی که سلامت جسمی و روحی فرد را به خطر انداخته و موجب اختلال و برهم ریختگی امور عادی زندگی می شود، «حسادت» است. حسادت، بحران روحی است که بیش از همه، خود حسود را آزار می دهد و تا حد عذاب، اضطراب دائم و به خطر افتادن سلامت جسمی نیز پیشرفت می کند. حسادت لایه های پنهان فراوانی دارد که گاه خود حسود نیز از آن غافل است. حسد در قالبهای مختلفی همچون: گفتار، کردار، رفتار، فعل و انفعالات روحی، و گاهی در اشکالی که تشخیص آن مشکل است، بروز می کند و به دلیل دارا بودن آثار سوء فردی و اجتماعی، رفع و دفع آن بر شخص حسود واجب است.

 

 

دریافت

این مبحث ریشۀ تاریخی دارد و بسیاری از انحرافات و جنایات در طول تاریخ، به وجود همین رذیله بر می گردد.

تحقیق حاضر در چهار محور نگاشته شده است:

الف) تعریف حسد؛

ب) اسباب و عوامل حسد؛

ج) آثار و نتایج حسد؛

د) درمان حسد.

 

تعریف حسد

امام سجاد علیه السلام در ضمن دعا، از غلبه و چیرگی حسد به خدا پناه برده اند و شاید تعبیر غلبۀ حسد اشاره به این باشد که طبع و نفس هر کسی با دیدن وضعیت و موقعیت برتر در دیگران، به ویژه افراد هم سطح و هم تراز، احساس حسادت می کند؛ اما آنچه ناپسند است، حکومت این صفت بر دل و بروز در عمل است.1

 

حسد در لغت و اصطلاح

حسد؛ آروزی زوال نعمت از کسی است که سزاوار داشتن آن است. شخص حسود علاوه بر آرزوی قلبی، چه بسا در زوال و نابودی آن نعمت، اقدام می کند.2

شهید ثانی رحمه الله می گوید: حسد عبارت است از تحریک و برانگیخته شدن قوۀ شهوانی و خواهش نفس برای زوال مال و حال نیکوی شخص و آرزوی آن برای خود.3

 

مراتب حسد

حسد ارای چهار مرتبه است و شخص حسود یکی از این چهار حالت را دارد:

1. انسان آرزوی زوال نعمت و حالت نیکوی دیگری را کند، گرچه این نعمت و حالت نیکو نصیب او (فرد حسود) نشود و این نهایت پلیدی نفس است و از خبیث ترین مراتب حسد می باشد.4

2. انسان آرزوی زوال نعمت از دیگران را کند تا این نعمت و به او برسد. مثل اینکه شخصی خانۀ زیبایی دارد و انسان (فرد حسود) آرزو کند آن خانه از دست صاحبش خارج شود تا به دست او برسد و شکی نیست که این مرتبه نیز حرام است و خداوند متعال در قرآن کریم به صراحت از آن نهی فرموده5 ؛ زیرا آرزو می کند چیزی را که خدا به سبب آن، بعضی را به بعضی تفضیل داده است.6

3. انسان آرزو کند نعمتی را که دیگری دارد؛ ولی چون از رسیدن به آن عاجز است، پس آرزو کند که دیگری نیز این نعمت را از دست بدهد تا با هم مساوی باشند و هر دو فاقد این نعمت شوند.

4. انسان با آنکه قدرت دارد نعمت را از دیگری زائل کند؛ از این عمل خودداری کند و از کار خود پشیمان باشد؛ در این مرتبه، برای فرد حسود راه نجاتی وجود دارد.7

 

حسد در آیات و روایات

الف. حسد در آیات

خداوند متعال در آیات متعددی از قرآن کریم به موضوع «حسد» اشاره می فرماید؛ در اینجا به برخی از این آیات اشاره می شود:

1. «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنَآ آلَ إِبْرَاهِیمَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَآتَیْنَاهُم مُّلْکًا عَظِیمًا»؛8 «آیا [یهود] نسبت به مردم [پیامبر و خاندانش] و بر آنچه خداوند از فضل خویش به آنان بخشیده، حسد می ورزند؟ به تحقیق ما به آل ابراهیم [که یهود از خاندان او هستند] کتاب و حکمت دادیم و به آنها حکومت و سلطنت عظیمی عطا کردیم.»

2. «وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَوْ یَرُدُّونَکُم مِنْ بَعْدِ إِیمَانِکُمْ کُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِندِ أَنفُسِهِم مِنْ بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ»؛9 «بسیاری از اهل کتاب از روی حسد [که در وجود آنها ریشه دوانده] آرزو می کردند شما را بعد از اسلام و ایمان به حال کفر بازگردانند، پس از آنکه حق کاملاً برای آنها روشن شده است.»

3. «وَلاَ تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلَى بَعْضٍ لِّلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِّمَّا اکْتَسَبُواْ وَلِلنِّسَاء نَصِیبٌ مِّمَّا اکْتَسَبْنَ وَاسْأَلُواْ اللّهَ مِن فَضْلِهِ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً»؛10 «مزیّتهایی را که در پرتو آن خداوند بعضی از شما را بر بعضی دیگر برتری داده است، آرزو مکنید؛ از برای مردان بهره ای است از آنچه کسب کرده اند و از برای زنان بهره ای است از آنچه کسب کرده اند. از فضل خدا بخواهید که خداوند بر هر چیز دانا است.»

گرچه این آیات در مقام نکوهش حاسدان است؛ اما ضمناً می فهماند که حسد آرزوی زوال نعمت و فضل الهی است که به برخی از بندگانش ارزانی داشته و در برابر «غبطه» است که آرزوی داشتن آن نعمتها است، نه زوال آن از دیگران. به همین خاطر هر اندازه که حسد ناپسند است، غبطه، پسندیده و مطلوب است.

در نکوهش حسد از نظر قرآن همین بس که خدای متعال رسولش را از شرّ حسود بر حذر می دارد و می فرماید: «وَمِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ»؛11 «و از شرّ حسود هنگام حسادت (به خدا پناه می برم).»

 

ب. حسد در روایات

در احادیث معصومین علیهم السلام برای حسد، آثار و راه های علاج آن نمونه های زیادی بیان شده است که به تدریج در ادامۀ این مباحث به آنها اشاره خواهد شد.

 

علل و اسباب حسد

حسادت از چند حالت و رذیلۀ روحی ریشه می گیرد، به طوری که هر یک می تواند به تنهایی نهال حسد را در دل بنشاند و آن را آبیاری کند تا رشد و نمو نموده و تنومند شود؛ در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود:

1. عداوت و دشمنی:

به این صورت که وقتی انسان با کسی دشمن شود، هیچ خیری را برای او نمی خواهد، پس متنعم بودنش را دوست ندارد.12

2. تفاخر محسود:

محسود به خاطر نعمتی که دارد، بر حاسد تکبر کند و او طاقت کبر و فخر محسود را نداشته باشد و آرزوی زوال نعمت از دست محسود کند.13

3. کبر:

شخص حسود می خواهد بر دیگران تکبر کند، حال اگر فاقد آن نعمتهایی باشد که دیگران دارند، زمینه و انگیزه ای برای کبر باقی نمی ماند.14

4. تعجب:

این سبب زمانی رخ می دهد که نعمت شخص محسود به قدری بزرگ باشد که شخص از وجود چنین نعمتی در محسود تعجب کند و به عبارتی دیگر محسود را لایق داشتن این نعمت نداند.

5. ترس از نرسیدن به مقصد:

به این معنی که حاسد بترسد محسود با نعمتی که به دست آورده مانع منافع او شود و او را از رسیدن به هدف و مقصودش باز دارد، مثل تاجری که از پیشرفت همکارش و رسیدن او به سرمایۀ زیاد بترسد.

6. خباثت درونی و بخل ذاتی:

افرادی هستند که متنعم شدن دیگران هیچ یک از ضررهایی که ذکر شد، برای آنها ندارد؛ ولی به علت خباثت ذاتی و بخلی که دارند، از گرفتاری دیگران شاد و از متنعم بودن آنها در عذابند، به همین خاطر از شنیدن پیشرفت دیگران ناراحت می شوند و از گرفتاری آنها خوشحال.15

البته ناگفته نماند متأسفانه گاهی تمام این اسباب و علل یا حتی بیش تر از آن در یک نفر جمع می شود و او را دچار حسدی جانکاه می کند.

 

آثار فردی و اجتماعی حسد

زیانهایی که در اثر حسد پیدا می شود بر دو گونه است: زیانهایی که به فرد حسود می رسد و زیانهایی که بر اجتماع وارد می شود. در اینجا به ذکر زیانهایی که در درجۀ اهمیت قرار دارند، اکتفا می کنیم:

الف. آثار فردی

شخص حسود قبل از اینکه به جامعه و دیگران آسیب برساند، در درجۀ اول به خودش ضرر می زند و خود را دچار اختلالات روحی و جسمی می کند. از جمله آن بیماریها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. اندوه و غم:

امام علی علیه السلام می فرمایند: «مَن کَثُرَ حَسَدُه طَاَلَ کَمَدُهُ؛16 کسی که حسدش زیاد باشد، اندوهش طولانی است.»

حسود به جای آنکه انرژی و توان خود را در راه رشد و تعالی به کار گیرد، آن را در حسرت، تأسف و خودآزاری به کار می برد و از آنجا که هیچ گاه خود و داشته هایش را نمی بیند، همیشه به آنچه دیگران دارند، فکر می کند و هیچ گاه احساس شادی ندارد، دائم با خود درگیر است، دردی همیشگی در درون خود دارد و همیشه می سوزد و روح و روان خود را سوهان می زند. قرآن کریم نیز به این نکته اشاره دارد که منافقان از پیروزی و موفقیت مسلمانان اندوهگین می شوند؛ آنجا که می فرماید: «إِن تَمْسَسْکُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِن تُصِبْکُمْ سَیِّئَةٌ یَفْرَحُواْ بِهَا»؛17 «اگر برای شما رویداد خوشی باشد، بدحال می شوند و اگر رویداد بدی به شما برسد، شاد می گردند.»

چون حسود از وضعیت خود ناراضی است و همیشه خود را محروم می داند، هرگز احساس خوشی و آرامش نمی کند.18 امام صادق علیه السلام در سفارشی به سفیان ثوری می فرماید: «... لَا رَاحَۀَ لِحَسُودٍ؛19 ... نیست راحتی برای حسود.»

 

2. منفور شدن

حسد باعث می شود حسود در نزد مردم منفور شود؛ چرا که شخص حسود حسادت خود را بروز می دهد و این امر موجب بیزاری مردم از او می شود. شخص حسود برای اینکه مسحودان خود را ضایع و بدچهره کند، شروع به غیبت، تهمت و بدگویی می کند و یا اینکه به آنها زخم زبان و طعنه می زند و باعث تنفر دیگران از خود می شود.20

 

3. خشم و عصبانیت

از دیگر آثار فردی حسادت، خشم و عصبانیت فرد حسود است؛ امام علی علیه السلام می فرمایند: «اَلْحَسُودُ غَضْبَانُ عَلَی القَدَرِ؛21 حسود بر تقدیر الهی خشمگین می شود.»

حسود به خاطر اینکه نمی تواند امتیازات دیگران را ببیند، حتی بر طبیعت و تقدیر الهی خشمگین می شود و به خدا معترض است، همه را بدهکار می داند و با اطرافیان با عصبانیت و خشم برخورد می کند.22

 

4. عدم تندرستی

ناراحتی، پریشانی و اضطراب درونی کم کم حسود را به ناتوانی و ضعف می کشاند و مزاجش را برای پذیرش امراض آماده می سازد. صفت رذیلۀ حسد، خواب و خوراک را از حسود می گیرد و به جای آن غم و غصه می دهد و نداشتن نشاط بر ناتوانی اش می افزاید، پس بیماری روحی و جسمی را به وجود می آورد؛ چرا که عقل و روح بیمار، بدن را نیز بیمار می کند.

 

5. کوتاهی عمر

حسود از دو نظر عمرش کوتاه می شود: یکی ابتلا به بیماری، ناتوانش می کند و او را برای پذیرش هیولای مرگ آماده می سازد؛ چرا که افسردگی درونی باعث می شود جسمش ضعیف شود و قابلیت پذیرش هر نوع بیماری را داشته باشد. دوم اینکه اثر وضعی کردار حسود است که با اعمال زشت و پلیدی که دارد، باعث آزار دیگران و حق الناسها می شود و این خود منجر به کوتاهی عمر می شود.23

 

ب. آثار اجتماعی حسد

از زیانهای اجتماعی که حسد به دنبال دارد:

1. جلوگیری از ترقّی

اگر حسادت در هر جامعه ای رواج یابد، جلوی ترقّی آن جامعه را می گیرد. جامعه ای مترقّی است که صاحبان مقام و مسئولان آن، افراد شایسته ای باشند. اگر زمامداران به یکدیگر حسد بورزند و خیر خود و جامعه را نخواهند، در زمین زدن و نابود کردن همدیگر می کوشند و زیان این زد و خوردها اول به خود زمامداران و بعد به جامعه می رسد و آن جامعه به جای ترقّی، به انحطاط و تنزّل سوق پیدا می کند.

2. اختلال امنیت

حسد امنیت اجتماعی را به هم می زند، و نظام جامعه را مختل می کند، ترور و آدم کشی را رواج می دهد، غارت و دزدی را رواج می دهد و خلاصه قوانین جنگ بر جامعه حکومت می کند. هیچ کس احساس آرامش نمی کند و همگان سعی می کنند تا هر کسی صاحب نعمتی باشد، او را از آن نعمت بی بهره سازند.

 

راه درمان و علاج حسد

برای علاج حسد دو راه وجود دارد: 1. علمی؛ 2. عملی.

1. مطالعۀ علمی حسد

در این روش حسود بداند که حسد خسران دنیا و آخرت را برایش به ارمغان آورده است؛ چرا که حسد در واقع عبارت است از خشم بر قضای الهی و ناخوش داشتن نعمت خدا که خداوند آن نعمت را بین بندگانش تقسیم کرده است. در واقع از عدل الهی بیزار است و این جنایتی بزرگ است که در حق خداوند عادل و حکمت او معترّض شده است.

از طرف دیگر بداند که با حسد از که به مؤمنین و بندگان خدا حسد می ورزند. علاوه بر این، بداند که علاوه بر آسیبهای دینی و دنیایی حسد، دچار آسیبهای جسمانی و روحی از جمله ناراحتی جسمی، افسردگی، بی خوابی، غم و غصۀ دائمی و کوتاهی عمر شده و تمام اطرافیان نسبت به او احساس تنفّر می کنند؛ و بداند که این رذیله، فایده ای برای او ندارد؛ بلکه فایده اش نصیب محسود است؛ چرا که تهمت و بدگویی از او، باعث از بین رفتن حسنات خود حاسد و افزوده شدن بر حسنات محسود است.24

پس حسود باید بداند که حسادت برای او ثمره ای جز تعب و زحمت ندارد و هرگز او را به خواسته هایش نمی رساند.

امام علی علیه السلام می فرمایند: «لِلَّهِ دَرُّ الْحَسَدِ مَا أَعْدَلَهُ بَدَأ بِصَاحِبِهِ فَقَتلَهُ؛25 سوگند به خدا خیر زیاد بر حسد باد که چقدر عادل است! ابتدا از صاحبش آغاز می کند، و او را می کشد.»

بهترین راه علاج این بیماری آن است که حسود به عاقبت حسادت و آثار آن فکر کند. بداند که حسادت نابودی فرسایشی است، که ایمان و اعتقاد او را ذوب، حسنات را نابود و انسان را بردۀ شیطان می کند، مانع رشد و ترقّی می شود. امنیت جامعه را به خطر می اندازد، هیچ کس را ثروتمندتر و زیباتر و توانمندتر نمی سازد، ریشۀ کینه و عداوت است و دوستی و محبّت را زایل می کند.

حسود نباید به محرومیتها فکر کند؛ بلکه به موفّقیّتها توجه نماید. امام علی علیه السلام می فرماید: «کسی که به وضعیت خود راضی باشد، حسد بر او چیره نمی شود.»26

 

2. راه عملی

روش دیگر برای علاج بیماری حسد، بهره گیری روش عملی است؛ آن روش عبارت است از اینکه حسد و تمام اقوال و افعالی را که حسد اقتضا می کند، محکوم کند و خود را به انجام نقیض آن اعمال مکلّف سازد، مثلاً اگر حسد اقتضا می کند که متعرّض آبروی محسود شود، زبانش را به مدح و ثنای او مکلّف کند، و اگر موجب قطع بخشش و احسان و یا خوشرویی به او می شود، خود را به بخشش و محبّت به او وادار نماید و همیشه سعی کند ثنای محسود را بگوید، به جای اینکه بد او را بگوید27 و به او زیان برساند. همچنین سعی کند به او کمک و یاری کند. امام سجاد علیه السلام چنین دعا می کند: «خدایا! مرا موفق بدار تا به کسی که مرا ترک کرده، نیکی کنم و به کسی که محرومم نموده، بذل کرده، به کسی که با من قطع رابطه کرده، پیوند نمایم.»28

اگر به معارف بلند قرآنی و روایی خود مراجعه کنیم، راحت ترین راه درمان تمام رذایل از جمله حسد را می توانیم بیابیم. ما آیات فراوانی داریم که ما را به خیرخواهی برای مردم و رعایت گفتار محکم و با پشتوانه دعوت می کند.

 

فهرست منابع

ـ قرآن کریم.

ـ نهج البلاغه.

1. تمیمی آمدی، عبد الواحد، غرر الحکم و درر الکلم، شرح و ترجمه: سید هاشم رسولی محلاتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ چهارم، 1380ش.

2. حسن بن محمد (راغب اصفهانی)، مفردات زاغب، بی نا، مصر، چاپ دوم، 1404ق.

3. حسینی شیرازی، سید علی خان، ریاض السالکین، نشر الاسلام، قم، چاپ چهارم، 1415ق.

4. رفیعی، ناصر، گفتار رفیع، دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه قم، قم، چاپ سوم، 1389ش.

5. شبّر، سید عبدالله، اخلاق، ترجمه: محمدرضا جباران، انتشارات هجرت، قم، هشتم، 1381ش.

6. صحیفه سجادیه، مجموعه دعاهای امام سجاد علیه السلام .

7. صدر، سید رضا، حسد، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، قم، چاپ دوم، بی تا.

8. فیض کاشانی، مولی محسن، اسد الله ناصح، سه رساله، نهضت زنان مسلمان، بی نا، بی جا، بی تا.

9. فیض کاشانی، مولی محسن، محجۀ الابیضاء فی تهذیب الأضار، موسسه الاعلمی مطبوعات، بیروت، 1403 ق.

10. مشکینی، علی، تحریر الموعظ العدیدۀ، نشر الهادی، قم، چاپ هشتم، 1424ق.

11. موسوی الخمینی، سید روح الله (امام خمینی رحمه الله )، چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله ، تهران، چاپ سی و ششم، 1385ش.

12. نراقی، احمد، معراج السعادۀ، انتشارات هجرت، قم، چاپ هشتم، 1381ش.

پی نوشت:

1) محجۀ البیضاء، ص5.

2) مفردات راغب اصفهانی، واژه حسد.

3) کشف الریبۀ عن احکام الغیبۀ، شهید ثانی، ص 6.

4) گفتار رفیع، ناصر رفیعی، ص 75.

5) نساء/ 32.

6) معراج السعادۀ، احمد نراقی رحمه الله ، ص 448 – 447.

7) گفتار رفیع، ناصر رفیعی، ص 75.

8) نساء/ 54.

9) بقره/ 109.

10) نساء/ 32.

11) فلق/ 5.

12) اخلاق، سید عبالله شبر، ص 256.

13) چهل حدیث، امام خمینی رحمه الله ، حدیث 5، ص 106.

14) اخلاق، سید عبد الله شبر، ص 256.

15) اخلاق، عبد الله شبر، ص 257.

16) غرر الحکم، تمیم آمدی، شماره 1774.

17) آل عمران/ 120.

18) گفتار رفیع، ناصر رفیعی، ص 78.

19) تحریر المواعظ العدیدۀ، علی مشکینی، ص359.

20) حسد، سید رضا صدر، ص 235.

21) غرر الحکم، تمیم آمدی، ش 1270.

22) گفتار رفیع، ناصر رفیعی، ص 80.

23) حسد، سید رضا صدر، ص244.

24) ر.ک: اخلاق، عبدالله شبر.

25) نهج البلاغه، حکمت 225.

26) گفتار رفیع، ناصر رفیعی، ص 87.

27) سه رساله، ملا محسن فیض کاشانی، ص 43.

28) صحیفه سجادیه، دعای مکارم الاخلاق.